Zegrzynek

Wieś letniskowa , dawna osada fabryczna; resztki dworu z 1838r. położonego nad Narwią przy ujściu wąwozu , od drugiej połowy XIX w. w posiadaniu Z. Szaniawskiego, a następnie jego syna Jerzego Szaniawskiego , wybitnego dramaturga. Dwór spłonął w tajemniczych okolicznościach w 1977r.

Wąwóz Szaniawskiego

Rezerwat przyrody w Zegrzynku , 3 km na północ od Zegrza , pow 12ha, utworzony w 1977 r.;rezerwat typu leśnego z bardzo urozmaiconą rzeźbą terenu; stroma wysoka skarpa nad Narwią , wcięcie erozyjne stożki napływowe , obrywy pokryte okazałym lasem grądowym; drzewostan: grab , dąb , klon , lipa , sosna; w południowej części rezerwatu zespół świetlistej dąbrowy; pomniki przyrody : sosny zwyczajne , dęby szypółkowe

Jerzy Szaniawski

• Jerzego Szaniawskiego nazywa się - i dawniej, i dzisiaj - "mistrzem z Zegrzynka". I nie bez powodu.

• Rodzina Szaniawskich przybyła z Litwy. Ojciec pisarza, Zygmunt Szaniawski nabył Zegrzynek (niedaleko Serocka nad Narwią) po roku 1880. Za życia rodziców pisarza w Zegrzynku był młyn, słynny na całe województwo; potem ten młyn się spalił.
  Ojciec Jerzego Szaniawskiego był fachowcem - rolnikien pisującym nawet do prasy. W domu rodziców w pewne dni głośno czytano, a potem dyskutowano. Omawiano także sprawy teatralne ówczesnej Warszawy. Niejedna wędrowna trupa teatralna zawadziła o Zegrzynek, dając w domu państwa Szaniawskich przedstawienia, o czym pisarz opowiedział w swych wspomnieniach w książce "W pobliżu teatru" z roku 1956.

• Po drugiej wojnie swiatowej z dawnej świetności Zegrzynka ocalał tylko zabytkowy klasyczny dworek, stojący na niewielkim wzniesieniu nad Narwią, w otoczeniu starych drzew. Dworek pochodzi sprzed roku 1850.

• Przed wojną Szaniawski przebywał głównie w Zegrzynku. Mieszkał w dwóch pokojach na pięterku, do których prowadziły schody z sieni. Okres wojny Szaniawski - wypędzony ze swojej posiadłości przez Niemców - spedził w Warszawie, a okres tużpowojenny - w Krakowie. Od roku 1951 znowu stale przebywał w Zegrzynku.

• Powyżej dworu rozciąga się drugie, o wiele wyższe wzniesienie, na którym mieści się sad owocowy oraz rosną sosny; ich widok i szum przypomina wariantową oktawę z "Beniowskiego" - tę, w której jest mowa o dumnej decyzji samotnika i słychać "jęk szatanów w sosen szumie..."

• Z wysokiego zegrzyńskiego wzniesienia widać kawał swiata: dołem płynie szeroko rozlana tu Narew (a właściwie Bugo-Narew), na której lewym brzegu-na horyzoncie-czernieją lasy. Nocami nad wzgórzem zegrzyńskim błyszczą wspaniałe gwiazdy. Błyszczą one także- jakże często!-i w świecie poetyckim Szaniawskiego.

• Rankiem, wyjąwszy zimę, gdy Narew pokryta jest lodem, rzeka-oglądana z ganku dworu- migocze w słońcu między drzewami. Na przełomie zimy i wiosny rzeką płynie kra, której charakterystyczny syk słychać nie tylko na brzegu, ale i także na wzniesieniu, na którym stoi dwór. Przypomina się dramatycza akcja "Mostu" i jednoaktówka "Powódź" z Dwóch teatrów.

• Wiosną i latem Zegrzynek zdobi bujna zieleń, która litościwie ukrywa wojenne zniszczenia i późniejsze zaniedbania. W dół rzeki rozciąga się nieuporządkowany, na poły dziki park, w którego zarosłych alejkach przemykają czasami zające i usłyszeć można pohukiwanie gołębi. Jest tutaj coś z poezji starych ogrodów, jaką spotykamy w niektórych opowiadaniach Bolesława Prusa.

• W Zegrzynku panowała zawsze wielka cisza - przerywana tylko niekiedy urywanym krzykiem ptaka czy pluskiem rzeki. Dzisiaj - na wysokości alei wjazdowej do Zegrzynka, tuż nad Narwią - powstał ośrodek turystyczno-wypoczynkowy na gruncie odstąpionym przez pisarza. Ciekawi turyści docierali do dworu, niepokojąc pisarza, który przed tą inwazją bronił się ogrodzeniem i napisem: "Wstęp wzbroniony. Własność prywatna Jerzego Szaniawskiego".

• Okolica piękna. Niejedno z tej urody nadnarwiańskiego świata wnikęło niewątpliwie do twórczości autora "Mostu". Jest to jedno z zadań, które podejmie przyszły monografista.

• Aleją zliżamy się do dworu; zieleń pokrywa jego ściany i rozpościera sie nawet na dachu. Wchodzimy po kamiennych schodkach na ganek wsparty na czterech białych kolumnach. W sieni spotykamy Jerzego Szaniawskiego, który podając rękę mówi głębokim tenem: "Witam".

• Twarz wyrazista. Sporzenie niebieskich oczu przenikliwe. Przypomina sie wizerunek starego Goethego, pędzla Józefa Stielera. W ubiorze Szaniawski był raczej zaniedbany; tylko w Krakowie obserwować można było pewną staranność, zresztą nie pedantyczną. Bo w ogóle pedantem nie był.

• Lubił muzykę; słuchał z upodobaniem radia, przechadzając się po pokoju ze skrzyżowanymi na piersiach rękami i prowadząc sobie tylko wiadomy monolog wewnętrzny, a może jakiś dialog do nowej, powstającej właśnie w wyobraźni pisarza sztuki.

• W Zegrzynku zawsze były psy, pełniące często straż od strony Narwi. Toteż idąc od rzeki do dworu, można się było znaleźć pod psią eskortą, która zresztą manifestowała nie tyle niechęć do gościa, ile raczej życzliwe zainteresowanie.We dworze rezydowała także drużyna kocia, karmiona przez Szaniawskiego, który wynosił miskę do sieni, otocznony miałczącymi pupilami, sunącymi za nim szparko. Stosunek do zwierząt był stosunkiem gospodarza, bez jakiejkolwiek sentymentalnej czułostkowości. Kot, wędrujący po stole pomiędzy talerzami i szklankami wypełnionymi czarną jak smoła herbatą, spotykał sie od razu z energiczną odprawą. Natomiast w pokoju pisarza, na łóżku, niedaleko od promieniującego ciepłem pieca, widzieć można było czarnego małego kotka zwiniętego w kłębek i pomrkującego przez sen.

• Zimą palono w piecach drzewem, które-ośnieżone-wnoszono w wielkim wiklinowym koszu do pokojów. Śnieg topniejąc, syczał na palących się kłodach. Pachniało mrozem. Dwór zegrzyński oświetlany był lampami naftowymi, niekiedy świecami, dopóki w połowie lat pięćdziesiątych nie przeprowadzono elektryczności. Pisarz pracował głównie nocami. Zimą - w czasie pracy - nieraz wdziewał na siebie palto i wkładał na głowę wełnianą czapkę.

• Jerzy Szaniawski mówił w sposób prosty, może nawet nieporadny. Była to jakby opozycja do jego świetnej sztuki pisarskiej. Wypowiedź ustną dopełniał pauzami, gestami - najczęściej półkolistym ruchem wyciągniętej wprzód ręki na stale gasnącą fajką. Prostocie wypowiedzi ustnej towarzyszyła pewna niepodległość językowa, przejawiająca sie tym, że Szaniawski na ogół stronił od utartego zasobu frazeologicznego, który jest w ciągłym obiegu. Stronił także od barbaryzmów czy cytatów obcojęzycznych. Ale chętniej milczał, niż mówił. Chętniej słuchał, niż starał się swą wypowiedzią kształtować rozmówcę.

• U Szaniawskiego można było podziwiać nie tylko sztukę pisarską, ale i sztukę milczenia. "Kto wie - zonotowałem w roku 1954 - może ta druga sztuka jest [u niego] warunkim sztuki pierwszej?" Po latach można już powiedzieć, że zachodził w tym wypadku niewątpliwie dialektyczny związek.

• Ironia była bronią Szaniawskiego w jego dramacie, noweli i eseistyce. W życiu nie był ironistą; bo bronią główną było milczenie. Cząsto także - gestem obrony. Niekiedy - środkiem pedagogicznym stosowanym względem młodych ludzi. Udzielał im moralnej nauki, nie podejmując pewnych wątków przez nich snutych. Była to pedagogika delikatna i skuteczna.

• Twórca "Dwóch teatrów" wiele przeszedł w czasie okupacji. Niemcy wygonili go z Zegrzynka; potem był w więzieniu i w Warszawie powstańczej. Ale milczał o tym - tak jak milczy o swoich okupacyjnych przeżyciach bohater jego opowiadań, Profesor Tutka.

• Szaniawski był oszczędny w słowie. Dzięki temu w rozmowie docierał do rzeczy najbardziej istotnych - w sposób możliwie komunikatywny. Oszczędność w słowie powodowała jakby wzbogacenie ustnej wypowiedzi i umieszczenie jej w rozległej perspektywie.

• Opinia taka lub inna - przychylna dlań czy nieprzychylna - była Szaniawskiemu właściwie obojętna; wiedział kim jest. Był wierny sobie i wyznawanym przez siebie wartościom. Podobało mu się zdanie Marii Dąbrowskiej z jej artykułu w "Nowej Kulturze" z roku 1953, że pisarz nie tylko wyraża swoją epokę, ale ma także jej coś do powiedzenia.

• Nie mówił o ludziach źle. Co najwyżej wyczuwało się wstrzemięźliwość albo wyraźny unik w rozmowie, gdy dotyczyła ona kogoś, o kim miał sąd negatywny.

• Spłacał długi wdzięczności bez ostentacji - po prostu. Potrafił przebaczać - w sposób wielkoduszny.

• Był wyznawcą światopoglądu spirytualistycznego. Bez specjalnego akcentowania ortodoksji wyznaniowej; zachowywał zresztą powściągliwość w słowie pod tym względem.

                                                                        Zbigniew Jerzy Nowak